Huis & Haard

Het gebruik van steen om graan te vermalen tot meel kennen in Nederland al zolang er hier geboerd werd. Vanaf de ijzertijd is het soort steen en de basale vorm ook heel lang min of meer hetzelfde gebleven bij het maken van handmolens. Het vulkanisch gesteente uit de Duitse Eifel heeft goede eigenschappen om graan tot meel te vermalen. De handmolen bestond uit een ronde ligger en loper. Het graan (of andere zaken zoals noten en zaden) werd tussen de twee stenen gemalen. Hoewel er blijkbaar weinig reden was iets te veranderen aan deze basiseigenschappen, is er door de tijd heen toch voldoende gewijzigd aan het ontwerp om de handmolens uit verschillende perioden uit elkaar te houden. Gedurende het gebruik slijten de stenen, wat er meestal uiteindelijk voor zorgt dat ze breken, vaak in kleine stukjes. Een (bijna) compleet exemplaar vinden is daarom een uitzondering.

Verdraaid handig

Bij de opgraving van De Vinkenburg in Odijk is een vrij complete loper gevonden die in het verleden al in twee stukken is gebroken. De twee delen werden namelijk op verschillende plekken in een gracht verzameld en zijn waarschijnlijk los van elkaar erin gegooid. Voor degene die dat deed, was het vast prettig dat de steen in tweeën lag, want met een totaal van bijna 17 kg gaat het om een behoorlijk gewicht. Deze loper met een diameter van maximaal 35 cm werd rondgedraaid over een ligger die niet teruggevonden is. Omdat vergelijkbare maalstenen elders zijn gevonden, weten we dat de ligger een komvorm had waar de loper in ronddraaide. Die potvorm is waar dit type zijn naam aan ontleend: een potkweern. De vier uitsteeksels zijn handvaten die konden worden gebruikt voor het draaien van de steen. In één van de handvaten zit een gat waardoor de loper ook met behulp van een houten stok kon worden geroteerd. Op het maalvlak is een patroon van lichtgebogen groeven aangebracht, het zogenaamde scherpsel, dat hielp bij het malen. Potkweernen komen voor vanaf de periode na de middeleeuwen. De datering van het aardewerk dat samen met het exemplaar uit Odijk is gevonden ligt in de 16^e eeuw.